O αντίκτυπος της χρήσης συγκεκριμένων τεχνολογιών από μαθητές στο σχολείο

Impact of student use of specific technologies at school

Με αφορμή την αναφορά: Drivers of Student Performance: Insights from Europe Education 2017, (Σελίδα 49, 50, 51)

Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας…

Η έρευνα που παρουσιάζεται στη συγκεκριμένη αναφορά, καταδεικνύει ότι ανεξάρτητα από το σχολείο ή το μαθητή, όταν η τεχνολογία χρησιμοποιείται από τους εκπαιδευτικούς για την υποστήριξη της διδασκαλίας έχει περισσότερα οφέλη απ’ ότι όταν παρέχεται απευθείας στους μαθητές… Σύμφωνα με την συγκεκριμένη καταγραφή της PISA σε χώρες εκτός Ευρωπαϊκής ένωσης, η χρήση ενός υπολογιστή από τον εκπαιδευτικό στην αίθουσα οδηγεί σε αύξηση εννέα (9) μονάδων στις εξετάσεις της για τις φυσικές επιστήμες (ελέγχοντας το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο των μαθητών, το είδος του σχολείου και την τοποθεσία του). Αντίθετα, αν προσθέσουμε έναν μαθητικό υπολογιστή ανά τάξη, το αποτέλεσμα είναι ελάχιστο έως και μηδενικό.

Σύμφωνα πάντα με αποτελέσματα της ίδιας έρευνας η μεγαλύτερη θετική επίπτωση προέρχεται από τη χρήση data projector στην τάξη, Desktop με σύνδεση στο διαδίκτυο (που συνήθως λειτουργούν στα εργαστήρια πληροφορικής). Φαίνεται ότι βελτιώνουν την απόδοση των μαθητών. Αλλά η χρήση ορισμένων τεχνολογιών student-based, όπως laptops, tablets και e-book readers, όπως εφαρμόζονται σήμερα, φαίνεται ότι βλάπτουν τη μάθηση.

Η επισήμανση για το δείγμα από την ερευνητική Ομάδα

Τα ερευνητικά ερωτήματα (με βάση το κείμενο στη σελίδα 51 της συγκεκριμένης αναφοράς) δεν διαχωρίζουν εξειδικευμένη χρήση (πολλώ δε μάλλον αξιοποίηση) ειδικά διαμορφωμένου εκπαιδευτικού λογισμικού, από την απλή χρήση της συσκευής. Οι ερευνητές αναφέρουν ότι έχουν ομαδοποιήσει σχολεία που χρησιμοποιούν εξειδικευμένο λογισμικό στην αίθουσα με αυτά που δεν χρησιμοποιούν κάποιο. Πρέπει να αναγνωρίσουμε (όπως δηλώνουν) το γεγονός ότι η ενσωμάτωση των «Νέων Τεχνολογιών» στην εκπαίδευση δεν έχει φτάσει στο ιδεατό σημείο.

Η προοπτική …μέσω μιας δοκιμασμένης προσέγγισης

Συνδέοντας με την τελευταία παράγραφο («Η επισήμανση για το δείγμα από την ερευνητική Ομάδα»)αναφέρω ότι αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά μεταξύ αυτού, …και της ολοκληρωμένης και με οργανωμένο τρόπο, ενσωμάτωσης και αξιοποίησης της τεχνολογίας στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Τονίζοντας βέβαια ότι: Είναι πολύ δύσκολο να απαντήσουν Μαθητές και Εκπαιδευτικοί για το ποσοστό αξιοποίησης ειδικά διαμορφωμένων συσκευών υποστηριζόμενων από συγκεκριμένες μεθοδολογίες αξιοποίησης, κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας, όταν δεν τις έχουν καν χρησιμοποιήσει… Όταν δεν τις έχουν χρησιμοποιήσει (επισημαίνω: όχι αξιοποιήσει) ως μέσα μάθησης μέσω πολλαπλών αναπαραστάσεων, κατευθυνόμενης ή μη διερεύνησης, παραγωγικής επικοινωνίας, καταγραφής και σύγκρισης δεδομένων και ιδεών, πειραματισμού, παραγωγής λόγου, δημιουργικής έκφρασης,  αυτοαξιολόγησης κ.λπ…

Έχουμε άραγε στο μυαλό μας, όταν προσπαθούμε όχι μόνο να εισάγουμε, αλλά να ενσωματώσουμε την τεχνολογία και το μοντέλο 1:1 (ένας μαθητής με την δική ατομική διαδραστική επιφάνεια) στην εκπαιδευτική διαδικασία, ότι ο αρχικός σκοπός είναι η στροφή σε …Μαθητοκεντρικά Μοντέλα Μάθησης;

Η εμπειρία δείχνει ότι ο διαδραστικός πίνακας και ο υπολογιστής του εκπαιδευτικού είναι μεν σημαντικά εκπαιδευτικά εργαλεία, αλλά δεν φτάνουν για το μέγεθος της κινητοποίησης των μαθητών που χρειαζόμαστε… [V. Economou 2018]

«Κόβουμε» λοιπόν την κεντρική διαδραστική (που πολλές φορές δεν είναι καν διαδραστική) επιφάνεια (κεντρικής διαχείρισης – κυρίως από τον εκπαιδευτικό) που συγκεντρώνει προσοχή και βλέμματα, … σε μικρά κομματάκια (συσκευές) τα οποία διανέμουμε στους Μαθητές. Με τον τρόπο αυτό γίνονται πλέον διαχειριστές τους, ιδιοκτήτες των συσκευών αλλά κυρίως του ρυθμού της μάθησής τους. Εκτός των άλλων θεωρώ πολύ καλή μεταφορά την φράση αυτή, …για το σύγχρονο ρόλο του Δασκάλου και τη σχέση του με τη γνώση και της ιδιοκτησία της.

Με στόχο λοιπόν τη βελτίωση της μαθησιακής εμπειρίας των μαθητών, προσαρμόζουμε το ρόλο τουεκπαιδευτικού ώστε να καλλιεργεί στους μαθητές του ικανότητες του 21ου αιώνα ως αποτέλεσμα όχι μόνο γνώσεων αλλά και δεξιοτήτων, στάσης ζωής και αξιών. Γίνεται σταδιακά ο διευκοληντής της μάθησης, που προτρέπει τους μαθητές στο να αναζητούν, να επιλέγουν μόνοι τους τις πληροφορίες και να δημιουργούν το δικό τους εκπαιδευτικό υλικό, ως μέρος μιας δημιουργικής και ευχάριστης διαδικασίας. Μετατρέπεται σταδιακά σε συνεργάτη, παρά σε καθοδηγητή της εργασίας του μαθητή. Δεν αποτελεί το μοναδικό φορέα έγκυρης γνώσης αλλά τον σύμβουλο που θα συνδράμει στις προσπάθειες του εκπαιδευόμενου και θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει και να οργανώσει τη «δική» του γνώση, με τρόπο που να αρμόζει στον προσωπικό του τρόπο μάθησης.

Από το στατικό κείμενο και την εικόνα, στον ήχο και την… κίνηση. Από το εγώ στο εμείς. Από το μέρος στο όλον. Απαντώντας στην πρόκληση που θέτουν τα νέα δεδομένα στην εκπαίδευση, εργαζόμαστε πάνω στα χαρακτηριστικά, …στο τι χρειαζόμαστε (ως μαθητές, εκπαιδευτικοί και γονείς), για την ομαλή εισαγωγή και κυρίως την αξιοποίηση της τεχνολογίας στην εκπαιδευτική διαδικασία.  Πόσο εύκολο είναι να περάσουμε από το κείμενο και την εικόνα, στον ήχο και… την κίνηση; Ποιος είναι ο ρόλος των αισθήσεων στην εκπαιδευτική διαδικασία; Πώς μπορούμε να εφοδιάσουμε τον Εκπαιδευτικό και με ποια εργαλεία ώστε να αλλάξει η στάση του, να προσαρμοστεί στα σύγχρονα δεδομένα, ή και να μάθει να προσαρμόζεται συνεχώς, να αξιοποιεί όσο το δυνατόν περισσότερες μεθοδολογίες, να τις εξελίσσει, να αναπτύσσει δικές του προς όφελος των μαθητών του και της μετέπειτα πορείας τους;

Τα ψηφιοποιημένα βιβλία εμπλουτίζονται με πολυτροπικά κείμενα τα οποία χρησιμοποιούν συνδυασμό σημειωτικών τρόπων για τη μετάδοση μηνυμάτων. Η ποιότητα των φωτογραφιών, ο τύπος της γραμματοσειράς, το μέγεθος και η ποιότητα του video, ο τρόπος εμφάνισης, η επιλογή των σημείων πληροφόρησης είναι σημαντικοί παράγοντες. Συντελούν στην πολυτροπικότητα του κειμένου, η οποία, με τη σειρά της, οδηγεί στην εύκολη πρόσληψη εννοιών και στην απόλαυση του αναγνώστη. Στο τέλος κάθε ενότητας ενσωματώνονται συστήματα αυτο-αξιολόγησης με ερωτήσεις κλειστού τύπου που άμεσα αξιολογούν την προσπάθεια, με στόχο την όσο το δυνατόν καλύτερη εμπέδωση της ύλης.

Ενσωματώνονται διαδραστικά περιβάλλοντα ώστε οι μαθητές να μπορούν να δημιουργούν εκπαιδευτικό υλικό μέσα από διαθεματικές προσεγγίσεις, ως εναλλακτική μέθοδο κατανόησης εννοιών. Για παράδειγμα, στο μάθημα της Βιολογίας δίδεται πρόσβαση σε τρισδιάστατες εικόνες της ανθρώπινης καρδιάς. Ελέγχεται η γωνία θέασης ώστε να γίνει κατανοητή η κυκλοφορία του αίματος στις αρτηρίες. Αντίστοιχα, στα Μαθηματικά, ένα βίντεο καθοδηγεί τους μαθητές στη σταδιακή επίλυση ενός προβλήματος, ή στην ανακάλυψη των πλευρών ενός πολυγώνου και των τμημάτων από τα οποία αποτελείται ένα στερεό. Δοκιμάζουν, τα αποτελέσματα που προκύπτουν από αλλαγές των τιμών μιας συνάρτησης ή και τη συμπεριφορά ενός εγγεγραμμένου τριγώνου σε κάθε αλλαγή της ακτίνας του κύκλου…  Οι μαθητές στις σελίδες του ψηφιακού τους βιβλίου, είναι πλέον σε θέση όχι μόνο να ανακαλύπτουν τη γνώση μέσα από διαδραστικούς χάρτες και εικονικές επισκέψεις σε τοποθεσίες, μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους και πόλεις, αλλά να δημιουργούν τη δική τους τεκμηριομένη εκδοχή…

Σχετικές έρευνες στην Ελλάδα

Στη συνέχεια παρουσιάζονται δύο έρευνες που διεξήχθησαν σε ελληνικά σχολεία εφαρμογής της 1:1 μεθοδολογίας, σε διαφορετικές περιόδους χρονικά αλλά και ωριμότητας… Η πρώτη (2009) σε συνεργασία των Εκπαιδευτηρίων Δούκα με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και η δεύτερη (2017) με το Πανεπιστήμιο Πειραιώς και την αντιπρόσωπο της Apple στην Ελλάδα InfoQuest. Ενδιαφέρον (εκτός των άλλων) παρουσιάζει το γεγονός ότι οι μαθητές αξιοποιούσαν διαφορετικές συσκευές, ως Μαθητικό Η/Υ (2009-Intel Classmate, 2017-iPad)  

Έρευνα Α: «Οι στάσεις των μαθητών που συμμετέχουν σε πρόγραμμα ενός φορητού υπολογιστή ανά μαθητή και οι διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών» (2009)

Οι μαθητές που αξιοποιούν το φορητό τους υπολογιστή στην εκπαιδευτική διαδικασία, δηλώνουν ότι έχουν μεγαλύτερο κίνητρο, μεγαλύτερο ενδιαφέρον προς το σχολείο (Bebell & Kay, 2010), και αισθάνονται πιο οργανωμένοι (McKeeman, 2008). Η έρευνα αυτή που ξεκίνησε στα Εκπαιδευτήρια Δούκα του 2009, εστιάζει στις απόψεις και οι στάσεις των μαθητών που συμμετείχαν στο πρώτο πρόγραμμα ενός φορητού υπολογιστή ανά μαθητή στην Ελλάδα. Επίσης εξετάστηκαν στις απόψεις οι διαφορές αγοριών και κοριτσιών. Το ερώτημα απαντήθηκε με τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων από τους μαθητές στην αρχή και στο τέλος της σχολικής χρονιάς.

Κατά την αξιολόγηση, τέθηκαν άξονες όπως: Η διαφοροποίηση στη διδασκαλία, η διαφοροποίηση στον μιντιακό γραμματισμό των μαθητών, οι απόψεις και οι στάσεις των μαθητών σχετικά με το πρόγραμμα, οι απόψεις και οι στάσεις των εκπαιδευτικών σχετικά με το πρόγραμμα.

Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 610 μαθητές που φοίτησαν στις τάξεις από Δ’ Δημοτικού έως και Β’ Γυμνασίου και χρησιμοποιούσαν Μαθητικό Υπολογιστή (Intel Calssmate) στην εκπαιδευτική διαδικασία. Συνολικά, συλλέχθηκαν 448 ερωτηματολόγια στην πρώτη φάση της έρευνας και 441 ερωτηματολόγια στην δεύτερη φάση της έρευνας.

Συμπερασματικά οι μαθητές του Δημοτικού χρησιμοποιούν τον Μαθητικό Υπολογιστή ευχάριστα, πηγαίνουν στο σχολείο με μεγαλύτερη όρεξη και είναι χαρούμενοι που εργάζονται με αυτόν. Θεωρούν ότι λόγω του Μαθητικού Υπολογιστή τα μαθήματα είναι πιο ελκυστικά, οι εργασίες τους αρέσουν περισσότερο και οι ίδιοι είναι πιο οργανωμένοι και δουλεύουν ευκολότερα με τους συμμαθητές τους. Αυτό που αρέσει περισσότερο στους μαθητές του Δημοτικού σχετικά είναι τα ειδικά σχεδιασμένα εκπαιδευτικά παιχνίδια, καθώς και το γεγονός ότι πλέον δεν κουβαλούν βιβλία. Επίσης τους αρέσει το διαδίκτυο, οι παρουσιάσεις, τα εκπαιδευτικά λογισμικά, και τα συστήματα αυτοαξιολόγησης των γνώσεών τους. Οι μαθητές του Γυμνασίου έδωσαν πιο συγκρατημένες απαντήσεις. Τους αρέσουν οι εργασίες στον Μαθητικό Υπολογιστή, θεωρούν ότι μπορούν να συνεργαστούν με τους συμμαθητές τους ευκολότερα. Εντοπίζουν το γεγονός ότι το μάθημα έχει γίνει πιο ευχάριστο, με τα εκπαιδευτικά παιχνίδια/λογισμικά, το διαδίκτυο, τα ψηφιακά βιβλία και οι εργασίες με τις οποίες ασχολούνται. Αυτό που φαίνεται να τους ενοχλεί περισσότερο είναι η αργή ταχύτητα του Μαθητικού Υπολογιστή, τα τεχνικά προβλήματα και το μικρό μέγεθος του φορητού.

Όσον αφορά τις διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών, ενώ και τα δύο φύλα απολαμβάνουν το Μαθητικό Υπολογιστή, φαίνεται να αρέσει περισσότερο στα αγόρια από ότι στα κορίτσια, τα αγόρια μπορούν να διαβάσουν από την οθόνη του πιο εύκολα και επηρεάζονται περισσότερο από το φορητό για τη βελτίωση της σχολικής τους επίδοσης. Αντίθετα, τα κορίτσια εκτιμούν περισσότερο από τα αγόρια το εκπαιδευτικό λογισμικό, τα ψηφιακά βιβλία και τις νέες ευκαιρίες μάθησης.

Έρευνα Β. «1:1 iPad στη σχολική τάξη – Αξιολογώντας τη μαθησιακή εμπειρία» (2017)

Ο γενικός σκοπός της έρευνας είναι η ανάλυση του τρόπου αξιοποίησης της προσέγγισης «1:1 iPad» σε 11 σχολεία στην Ελλάδα με έμφαση στη μελέτη της μαθησιακής εμπειρίας, ώστε να αναδειχθούν οι βέλτιστες πρακτικές που θα διαδώσουν και θα ενθαρρύνουν την αξιοποίηση των συσκευών (διαδραστικών συσκευών) στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η ερευνητική μεθοδολογία που ακολουθήθηκε βασίζεται στις αρχές της έρευνας δράσης αξιοποιώντας την τεχνική της μικτής αξιολόγησης (mixed-method evaluation), με συλλογή ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων, χρήση ερωτηματολογίων, συνεντεύξεων, on-site συλλογή καλών πρακτικών και ανάλυση με χρήση περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής και τριγωνοποίηση μετρήσεων με ποιοτικά στοιχεία. . Θέλοντας να γίνει μία ανάλυση του τρόπου αξιοποίησης των συσκευών (διαδραστικών επιφανειών) με πολλαπλές οπτικές, δηλαδή μελετώντας παιδαγωγικά-μεθοδολογικά, γνωστικά, κοινωνικά και τεχνολογικά-οργανωτικά θέματα, επιλέχτηκαν ως στόχοι-πυλώνες της ανάλυσης: Μεθοδολογία ένταξης, Παιδαγωγικό πλαίσιο, Τεχνολογική προσέγγιση

Είναι η τρίτη πιο εκτενής έρευνα διεθνώς για τη χρήση 1:1 Μεθοδολογίας σε αριθμό σχολείων, μαθητών γονέων και εκπαιδευτικών. Οι εμπλεκόμενοι –σε αριθμούς- που συμμετείχαν στην έρευνα είναι οι ακόλουθοι:  11 σχολεία & 62 Τμήματα, Μαθητές: 1172 (51% Αγόρια – 49% Κορίτσια), Μαθητές Δημοτικού: 1019, Παλαιοί μαθητές Δημοτικού: 515, Νέοι μαθητές Δημοτικού: 504, Μαθητές Γυμνασίου: 153, Παλαιοί μαθητές Γυμνασίου: 144, Νέοι μαθητές Γυμνασίου: 9, Γονείς: 424 (68% μητέρες), Εκπαιδευτικοί: 53

Τα αποτελέσματα της έρευνας είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά σε όλους τους τομείς. Πιο αναλυτικά, όσον αφορά την ικανοποίηση των μαθητών, προέκυψε ότι το 83% των μαθητών Δημοτικού, που χρησιμοποιούσαν πρώτη φορά το Μ.Υ. στη μαθησιακή διαδικασία, πιστεύουν ότι ο εκπαιδευτικός με τη χρήση του Μ.Υ. κάνει πάρα πολύ-πολύ ελκυστικό το μάθημα. Αντίστοιχα, οι μαθητές Δημοτικού που δεν χρησιμοποιούν πρώτη φορά το Μ.Υ., συμφώνησαν στην ίδια ερώτηση σε ποσοστό 87%. Για τους μαθητές Γυμνασίου τα ποσοστά διαμορφώθηκαν για τους νέους μαθητές στο 78% και για τους παλαιούς μαθητές στο συντριπτικό ποσοστό  92%.

Συνοπτικά στα ευρήματα που προέκυψαν προέκυψε σύγκλιση απόψεων και με τις υπόλοιπες διεθνείς έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί και αυτό διαφαίνεται από το γεγονός ότι «η καθημερινή χρήση του Μ.Υ.  στο σχολείο έχει σημαντικό και πολύ θετικό αντίκτυπο στη μάθηση, κι αυτή η χρήση συνδυάζεται με αλλαγές στην παιδαγωγική». θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι η επιτυχία της προσέγγισης του έργου αυτού φαίνεται και από τις θετικές μαρτυρίες που μας ανέφεραν οι ίδιοι οι μαθητές στα ερωτηματολόγια που συμπλήρωσαν και παρατίθενται στη συνέχεια:

• «Γιατί με βοηθάει να κατανοήσω το μάθημα».
• «Γιατί μαθαίνω πιο εύκολα τα μαθήματά μου».
• «Γιατί στα διακρατικά μου βιβλία βρίσκω τις πληροφορίες εκεί που τις χρειάζομαι και μπορώ να τις χρησιμοποιήσω στις εργασίες μου εύκολα»
• «Γιατί με βοηθάει στη λύση αποριών και κάνει πιο διασκεδαστικό το μάθημα».
• «Γιατί μου αρέσει να ανακαλύπτω νέα πράγματα».
• «Γιατί η ύλη είναι πιο συγκεντρωμένη και με βοηθάει να διαβάζω καλύτερα».
• «Γιατί μπορώ να επιλέγω τον τρόπο και τα εργαλεία για μια εργασία»

Αντί επιλόγου

Η πραγματικότητα του ευρωπαϊκού παιδαγωγικού συστήματος, δείχνει ότι, προκειμένου να παρέχει τις δύο θεμελιώδεις έννοιες στη σημερινή εκπαίδευση, δηλαδή την ενότητα (όλα τα σχολεία να έχουν ίσες ευκαιρίες, δυνατότητες και κοινό εκπαιδευτικό υλικό), …χωρίς ομοιομορφία (αποφυγή «τυπικής» κοινής διδασκαλίας και κοινών εκπαιδευτικών πρακτικών), [K. C. Koutsopoulos &  Vassilis Economou. 2016] υπάρχει: η ανάγκη να εργαστούν μέσα σε ένα ευαίσθητο στις παρούσες συνθήκες εκπαιδευτικό πρότυπο, να έχουν τα κατάλληλα μέσα για να είναι σε θέση να το πράξουν και το κατάλληλο εκπαιδευτικό περιβάλλον για την εφαρμογή του. Οι λύσεις για την εκπλήρωση αυτών των αναγκών, παρουσιάζονται με τη μορφή τριών αντισυμβατικών, αλλά απαραίτητων προτάσεων για την εξέλιξη της εκπαίδευσης.

Στην προσπάθεια αυτή δεν θα μπορούσαμε να παραβλέψουμε την υιοθέτηση νέων προσεγγίσεων βασισμένων σε πετυχημένες μεθοδολογίες και καλές πρακτικές, την ποιότητα του διαδραστικού εκπαιδευτικού υλικού που είναι κα ζητούμενο, την ευκολία που παρέχουν οι συσκευές …και φυσικά ή αξιοποίηση του διαδικτύου.

Επιστρέφοντας στη αρχή του κειμένου, με αφορμή του ότι την αναφορά αυτή την υπογράφει ο Andreas Scleicher, αναπληρωτής Διευθυντής Εκπαίδευσης του ΟΟΣΑ, εντοπίζω τα λόγια του: «Η μελλοντική παγκόσμια οικονομία δε θα πληρώνει πια για όσες γνώσεις έχει κάποιος, αλλά για όσα μπορεί να κάνει με αυτές».

Μήπως, σε αντιδιαστολή με το στείρο τρόπο αξιολόγησης των γνώσεων, πρέπει να εντείνουμε τις προσπάθειές μας στην καλλιέργεια (με σύγχρονα μέσα)  και την αναζήτηση στα παιδιά μας Ικανοτήτων ως αποτέλεσμα όχι μόνο Γνώσεων, αλλά και Δεξιοτήτων και Αξιών;

Αναφορές

• Vassilis Economou. Learning and Teaching Methodology: “1:1 Educational Computing” (2018). IGI Global Disseminator of Knowledge. DOI: 10.4018/978-1-5225-3053-4.ch007 (https://www.igi-global.com/chapter/learning-and-teaching-methodology/195270)
• C. Koutsopoulos & Vassilis Economou. School on the Cloud: Towards Unity not Uniformity in Education. (2016). SCIENCEDOMAIN International. British Journal of Education, Society & Behavioural Science, ISSN: 2278-0998, Vol.: 16, Issue.: 1 (http://www.sciencedomain.org/index.php?/abstract/14588 )
• https://www.mckinsey.com/industries/social-sector/our-insights/drivers-of-student-performance-insights-from-europe
• Economou, V. (2007). Use – Utilization – Abuse – Efficient Use. Retrieved July 31, 2017, from https://economu.wordpress.com/2007/11/08/use-abuse/
• Economou, V. (2015). The philosophy of Educational Organizations that structurally incorporates the use of New Technologies in the organization of the educational material and their pedagogical and didactic utilization. Pedagogical trends in the Aegean. Retrieved July 31, 2017, from http://www.pre.aegean.gr/revmata/issue-8.html http://www.pre.aegean.gr/revmata/issue%208/3.2%20Οικονόμου.pdf

Βασίλης Οικονόμου [2019 στην εκπνοή του χρόνου]